«Ingen får se oss
Ingen får vite hva der skal skje oss
Ennu mer:
Ingen kan tro hva her daglig skjer
Du mener det kan ikke være sant
så onde kan da ikke mennesker være
Der fins da vel skikkelige folk i blant?
Bror, du har ennu meget å lære!»
- Øverland, A. «Du må ikke sove», Den røde front. Tiden Norsk Forlag.
Vi har alle høyrt Arnulf Øverlands dikt mange gonger. Det har nærmast blitt ein klisjé å sitere det. Men eg gjer det likevel fordi etter mi meining går Øverlands ord inn i kjernen av vårt oppdrag som journalistar: Vi skal gi ei stemme til dei som ingen elles vil høyre.
Kosovo, 17. Februar 2008: Jubelbrølet frå Prištinas gater er øyredøyvande. Landet har nettopp erklært seg uavhengig frå Serbia, og stemninga er elektrisk. Dette var nesten ni år etter at krigen hadde tatt slutt. På papiret, iallfall. For fråvær av det som normalt blir definert som krig, betyr ikkje nødvendigvis fred. Det gjorde inntrykk å reise rundt på Balkan og erfare etterdønningane av krigane der. Etter kvart oppstod det nye krigar andre stader. Det er alltid ein ny krig, dessverre. Som utanriksreporter i TV 2, har det blitt reiser til konfliktområde i Midtausten og Ukraina. Eg har ingen akademisk tilnærming til krig. Eg følte meg fint ferdig i akademia etter ein cand.mag. fullført i 2002. Etter det har fokuset vore på å forstå gjennom erfaring - gjennom å møte dei det faktisk handlar om. Når det er sagt; eg innbiller meg ikkje at eg nokosinne vil forstå krig fullt ut. Men eg kan gjere eit forsøk.
«Men – kvifor gjer du det?»
Kvifor gjer du det? Kvifor reiser du til krigsområde?
Det er spørsmål eg ofte får. Eg forstår det godt, her vi bur på vår trygge knaus.
Det handlar om å fortelje om babyen Abdullah. Krigen i Jemen har ført til at han og millionar av andre svelt. Han er seks månader, men han veg mindre enn sonen min som nyfødd. Abdullah er så svekka at når han forsøker å gråte, kjem det ingen lyd.
Det handlar om den unge jenta nord i Irak, som vi må anonymisere. Terrorhæren IS gjorde så grufulle overgrep mot ho at ho ikkje orkar å vedkjenne seg dei.
Det handlar om ukrainske Natalia, som mista begge brørne sine på berre to veker. Dei fall i kamp mot den russiske invasjonshæren. Og om Natalias mor, som ikkje klarer å reise seg frå senga fordi sorga veg for tungt.
Det handlar om offera. Om dei som lir fordi andre har valt å gå til krig.
Vi treng å høyre desse stemmene. Dei hjelper oss til å forstå at alle krigar angår oss. Uansett kor dei er.
I dette kapittelet vil eg fortelje korleis vi jobbar i forbindelse med reiser til krigsområde. Alle reiser har sine utfordringar. Nokre er like, mange er ikkje.
Eg vel å fokusere på krigen i Jemen sidan det er den mest krevjande reisa eg har vore på. Eg kjem neppe til å oppleve noko så dramatisk igjen.
Men det er ikkje krigshandlingane eg huskar best. Det er folka. Dei fine menneska vi møtte. Eg tenker på dei framleis. Lever dei enno?
Eg håper de blir med på heile reisa gjennom ein av verdas gløymde kriser. Undervegs vil eg ta opp ulike problemstillingar vi som journalistar møter på, både praktiske og etiske. Og tidvis personlege.
Jemen eller Trump?
Det er dessverre mange konfliktar rundt om i verda, og som utanriksreporterar, ønskjer vi å vere overalt heile tida. Men vi må prioritere. Det er ikkje lett.
2015: Krigen i Jemen blir verre og verre. Men den skil seg frå mange andre ved at den får svært lite merksemd. Vi ønsker å gjere noko med det. Men det vil bli tidkrevjande, kostbart og risikabelt. Eg legg det fram for utanrikssjefen, Aslaug C. Henriksen.
«Eg tenker ja!», svarer ho kjapt. «Vi må få opp fokuset på Jemen.»
Dermed begynner prosessen med å skaffe visum. Skal vi formidle krigen, må vi først komme oss inn, noko som skal vise seg å bli uvanleg vanskeleg. Det blir rett og slett ein kamp for å komme til krigen.
Jemen er eit lappeteppe av konfliktar, og røtene går langt tilbake i tid. I 2015 er landet i praksis blitt delt mellom houthiane i nord og regjeringslojale styrker i sør og aust. Det er harde kampar. Regjeringsstyrkane blir støtta av ein fleirnasjonal koalisjon leia an av nabolandet Saudi-Arabia. Koalisjonen utfører tallause luftangrep og innfører ein blokade av landet. FN skuldar alle partar for moglege krigsbrotsverk.
Men det stansar ikkje der: Sentralt i landet, herjar Al-Qaida på den arabiske halvøy, AQAP. Også terrorgruppa IS er på frammarsj, ifølge ekspertane. Og det som seinare skal vise seg å bli like dramatisk for vår del: Intern strid mellom allierte skaper ytterlegare uro.
Midt i kaoset, lever rundt 30 millionar menneske. Dei hadde lite frå før, Jemen var allereie før krigen eit av verdas fattigaste land. Men no fører kampane stadig fleire ut i svolt. Epidemiar begynner å breie om seg. Heile samfunnet er i ferd med å kollapse under vekta av krigen.
Men dette ønskjer ikkje dei krigande partane fokus på.
Det blir etter kvart tydeleg for oss at ingen av partane i krigen er interessert i at utanlandske journalistar skal komme inn. Dette gjer oss berre endå meir bestemt. Men samtidig dukkar det stadig opp andre saker som sluker tida vår.
I TV 2 er vi ein liten redaksjon som skal dekke heile verda, heile døgnet. Vi er nøydde til å prioritere sakene som dominerer nyheitsbiletet, til dømes frammarsjen til Donald Trump i USA frå sommaren 2015 og utover. Nyheitsverda fungerer ofte slik at den som ropar høgast, vinn fram. Og Trump ropar langt høgare enn sveltande born i Jemen.
Men vi gir ikkje opp.
Korleis komme seg inn?
I 2017 får vi kontakt med ein lokal produsent i Jemen, Adel Al Hasani. Han er basert i Aden og kan hjelpe oss å få visum til dei regjeringskontrollerte områda. Vi vurderer det ikkje som trygt nok å dra til dei houthi-kontrollerte områda på dette tidspunktet.
Samarbeid med pålitelege lokale er alltid avgjerande når vi skal dra inn til konfliktområde. Til meir uoversiktleg situasjonen er på bakken, til viktigare blir dei lokale kjeldene vi knyter til oss.
Vi journalistar kallar dei ofte fiksarar. Ordet kling litt dårleg, dei er langt meir enn folk som fiksar ting for oss. Vi er avhengige av dei, rett og slett. Og dei endar ofte opp som gode vener. Men eg brukar uttrykket fiksar sidan det er innarbeidd i miljøet.
Fiksarar er som regel lokale mediefolk som har eit stort kontaktnettverk i heimlandet. Dei hjelper oss med til dømes research, tolking og logistikk. Samtidig må vi alltid ha i bakhovudet at fiksarane blir igjen når vi drar heim. Derfor må vi ikkje be dei om noko som kan sette dei i fare.
Skal vi reise inn til ein krig, må vi ha ein fiksar vi kan stole på hundre prosent. Al Hasani blei anbefalt av fleire pålitelege, internasjonale kjelder som uttalte seg uavhengig av kvarandre. Han blei også anbefalt av våre utanlandske vener i bransjen, som også samarbeida med Al Hasani. Vi utvikla eit nært samarbeid, og vi har heldigvis god kontakt den dag i dag.
Det var ein omfattande jobb å få pressevisum. Utan korrekt visum, drar vi aldri inn i eit land. Men så snart ein instans i Jemen hadde gitt oss løyva vi trengde, blei vi sendt vidare til neste. Al Hasani gjorde ein formidabel innsats, og omsider fekk vi alle papira i orden.
Korleis forstår vi krigen?
Krig er alltid meiningslaust. Korleis kan vi forstå noko som er meiningslaust?
Første bod er å skaffe seg så mykje kunnskap som mogleg om situasjonen på bakken. Difor snakkar vi med folk som har meir peiling enn oss. Fiksarane er uvurderlege. Vi snakkar også med ekspertar innan akademia. Og vi oppsøker gjerne andre som har erfaring frå arbeid i landet, som hjelpearbeidarar.
Som alltid, søker vi også kunnskap hos ei rekke pålitelege skriftlege kjelder, som anerkjende aviser, tidsskrift, nyheitsbyrå og bøker. Poenget er å lese seg opp på landets noverande situasjon, men også historie. Det er umogleg å forstå kva som skjer utan å vite kva som har skjedd tidlegare. Alt heng saman.
Til slutt er det utanrikssjefen som avgjer om ei reportasjereise er trygg nok til å gjennomføre. Hennar svar når det gjeld Jemen endar på ja, men med eit strengare sikkerheitsopplegg enn vanleg.
Korleis gjere reisa trygg nok?
Jemen er eit land med så kompliserte konfliktlinjer at sjølv våre lokale kjelder seier dei ikkje klarer å halde oversikt. Alliansar kan skifte på sekundet. Angrep kan komme når som helst, kor som helst. Og terrorgruppene AQAP og IS utgjer ein reell kidnappingsfare for oss utanlandske journalistar. Jemen har heller ikkje lenger eit fungerande statsapparat. Skulle det oppstå eit problem, må vi belage oss på å løyse det sjølv.
Vi reiser svært sjeldan rundt med væpna vakter. Vi er sivile, og føler at våpen ikkje har noko i eit presseteam å gjere. I tillegg ønskjer vi å skilje oss minst mogleg ut. Men i Jemen er væpna menn eit vanleg syn. Derimot er utlendingar eit uvanleg syn, iallfall presseteam: Vi var eit av dei aller første internasjonale teama som kom inn etter at krigen braut ut. Vi kom difor til å skilje oss ut uansett, noko som kunne utgjere ein sikkerheitsrisiko og dermed auka behovet for beskyttelse. Det blir avgjort at vi skal ha væpna vakter med oss heile tida.
Ei rekke andre forholdsreglar blir også tatt. Eg skal ikkje komme inn på alle – forarbeidet er ein omfattande prosess som også involverer TV 2s interne og eksterne rådgjevarar, deriblant eit internasjonalt sikkerheitsselskap.
Undervegs på reisa blir vi kontinuerleg følgt opp av utanrikssjefen, som også følgjer oss via ein satellittbasert sporar med alarmfunksjon.
Det er viktig å ha ein trygg base, iallfall så trygg som mogleg. Al Hasani får difor sikra oss eit såkalla safe-house, som ligg i det som blir sett på som det tryggaste området i Aden. Fleire internasjonale kontor ligg like ved, og området ligg bak fleire vegsperringar. Lite visste vi at sjølv det området skulle bli oppslukt i harde kampar medan vi var der. Det var godt det var eit inngjerda murhus som tolte ein støyt.
Det blir også bestemt at vi ikkje skal rapportere på nyheitene under opphaldet, men vente til vi har kome ut igjen av landet. Ingen skal få vite at vi er i Jemen. Frykta er at det vil auke faren for målretta angrep mot oss. Det er sjeldan vi tar ei slik avgjerd, men vi gjorde det til dømes også då vi var nærme terrorhæren IS i Irak og Syria då situasjonen var særleg uoversiktleg.
Til fronten for å forstå
Vi har no kome til januar 2018. Situasjonen i Jemen blir skildra som verdas verste humanitære katastrofe.
Når fotojournalist Ole Enes Ebbesen og underteikna omsider landar i Aden, pustar vi letta ut. Det høyrest kanskje rart ut, men det hadde lenge sett mørkt ut for innreisa og difor var vi oppriktig glade for å endeleg vere på plass.
Og den gleda skulle vise seg å vere gjensidig. Absolutt alle vi møter, uttrykker stor takknemlegheit for at vi har kome for å fortelje omverda om situasjonen. Stor glede – og stor overrasking. Særleg over at vi var frå vesle Norge der langt oppe i nord.
Vi ønsker å vise det store biletet ved å snakke med dei som kjempar – og dei sivile som lever i det. Å dra til fronten er alltid logistisk og sikkerheitsmessig krevjande, men også nødvendig for å betre forstå situasjonen. Difor går turen til frontbyen Taiz, Jemens tredje største by.
Houthiane har nærmast omringa byen, og det er daglege kampar. Også terrorgruppa AQAP blir sagt å vere urovekkande aktive. Al Hasani har gode kontaktar her også, og får ordna eit safe-house som ligg godt beskytta.
Vi går ut på ein terrasse for å filme dagleglivet utanfor. Vi ser at folk hastar heimover før sola går ned. Dei veit kva som ventar.
Så smell det.
Først høyrer vi nokre drønn eit stykke unna. Så skot, mange av dei. Lyden omringar oss – det er tydeleg trefningar på alle kantar. Så kjem det første rakettnedslaget. Den flyr rett over huset vårt. Den kvinande lyden er så høg at den skjer i øyra. Drønnet som følger er så nærme at vi skvett. Det heile går ekstremt raskt.
Vi ser røyken stige opp frå eit tettbygd strøk nokre hundre meter unna. Vaktene våre kan fortelje at det ligg ein militærbase der. Men der bur også mange sivile i området.
Nytt angrep. Og endå eitt. Kva om houthiane bommar litt og treff der vi er? Vel, den tanken kan vi ikkje dvele ved. Ole filmar. Både angrepa og lydane som følgjer. Skrika. Så etter kvart ulinga frå sirener. Vi lurer på kva som skjer der borte. Så nærme, men likevel så langt vekke.
Det rykker i foten hos Ole og meg. Reint journalistisk fristar det å dra bort, å filme på nært hald det grufulle som nettopp har skjedd. Men det vil vere direkte uansvarleg. Houthiane kan lett angripe endå ein gong. Dessutan har vi ein soleklar regel – vi skal aldri bevege oss utandørs etter solnedgang.
Kampane fortset gjennom heile natta. Her snakkar vi om ein by med rundt 900 000 innbyggarar, som ikkje har moglegheit til å flykte.
Morgonen etter drar vi bort til militærbasen som blei angripen. Der er soldatane i ferd med å skylje vekk blodet. Dei seier dei ikkje kan snakke.
Men vi har sett. Og til meir vi ser, til meir forstår vi. Og til meir kan vi formidle.
Dei vil vise, men kan vi filme?
Vi drar til byens største sjukehus. I dei aller fleste land ville vi ha fått nei til filming på sjukehus, iallfall ikkje utan førehandsavtaler med både leiinga og alle som skulle filmast. Men direktøren på sjukehuset er frå seg av desperasjon. Heile helsesystemet i Jemen er i kneståande på grunn av krigen. Dei er overvelda av skadde og av pasientar med sjukdomar som følger av krigen: Kolera, meslingar, underernæring, berre for å nemne nokre.
«Vi får ingen hjelp», fortel sjukehusdirektøren. Han føler at Jemen står aleine, at omverda ikkje bryr seg. Så når det for første gong dukkar opp eit utanlandsk team, gir han oss løyve til å filme absolutt alt vi vil. Han følgjer oss rundt til pasientane som blei skadde kvelden før.
Vi intervjuar ein 18 år gammal soldat frå sjukesenga. Angrepet blei hans første møte med soldatlivet. Han fortel korleis han krabba i sikkerheit etter å ha blitt skadd. Han snakkar gjerne, men samtidig er han livredd for familien. Dei bur framleis i eit område utanfor byen som er kontrollert av houthiane. Han er redd dei vil hemne seg på familien. Han ber difor om å få vere anonym. Sjølvsagt går vi med på det.
Det var ei merkeleg kjensle å få slike frie taumar på eit sjukehus. Kunne vi verkeleg filme alle desse skadde menneska? Vi tar sjølvsagt personvernet like mykje på alvor i utlandet som vi ville gjort heime i Norge. Vi måtte forsikre oss fleire gongar. «Ja ja, film, få det ut til verda! Dette er det vi må lide oss gjennom.»
Angrepet vi hadde blitt vitne til, kravde 12 liv, ifølge sjukehuset. I tillegg hadde ni andre blitt drepne i angrep tidlegare på dagen.
19 liv. Berre på ein enkelt dag.
Deira kvardag – for farleg for oss
Så kjem ein gut haltande på krykker. Det er 15 år gamle Amr. Høgrefoten hans blir halden saman av boltar, som er skrudd inn. Han bit tenna saman i smerter når faren hjelper han opp i senga.
Faren fortel. For nokre månader sidan var Amr og veslebroren utanfor huset og leika saman med nokre vener. Angrepet slo ned ut av det blå. Eksplosjonen slår ut Amr. Når han vaknar, ser han at veslebroren er død. Det er også alle venene.
Amr er hardt skadd, men klamrar seg til livet. Han gleder seg til å komme heim. Men faren er bekymra. Han forklarer at nabolaget deira blir terrorisert av snikskyttarar. Det er difor livsfarleg å bevege seg utandørs. «Ingen blir spart, verken kvinner eller born», seier faren. Han fortel at innbyggarane har laga ein korridor gjennom bygningar og tunnelar for å komme seg inn og ut av området utan å bli skotne. Dei skulle veldig gjerne ha flytta, men det har dei ikkje råd til.
Faren ønsker at omverda skal få sjå kor ille det er. Difor inviterer han oss på besøk. Vi takkar pent, men veit at det er umogleg. Ein slik risiko kan vi rett og slett ikkje ta. Også vaktene våre berre ristar på hovudet.
Det som er kvardagen til Amr og familien, er for farleg for oss.
Likevel takkar dei oss hjarteleg for vår innsats. Det stikk i hjartet, vi gjer jo ingenting. Den dag i dag tenker eg rett som det på Amr. Lever han framleis? No vil han vere 21 år. Kva liv har han?
Vi fekk telefonnummeret til faren, men då vi forsøkte å ringe ei tid etterpå, var ikkje nummeret lenger i bruk.
Det absurde vi ikkje får vist
Vi besøker soldatane som kjempar på frontlinja. Styrkesjefen viser oss rundt. «Hald hovudet lågt», seier han. Vi er utrusta med skotsikre hjelmar og vestar, det er ikkje soldatane. «Ein av våre blei skoten og drepen her for nokre dagar sidan. Snikskyttar», forklarer han. Styrkesjefen peikar – like borte i skogholtet ligg den nærmaste houthi-posisjonen.
Så høyrer vi noko uventa: song.
«Dei pleier å synge før dei angrip», seier styrkesjefen. Og ganske riktig, det tar ikkje lang tid før artilleriet flyr over oss. Sjefen ristar på hovudet og hevar stemma i frustrasjon. «Det der vil slå ned og drepe uskyldige sivile!»
Å vere på frontlinja, gjer at vi kan få formidla meir om krigen. Likevel, slike stader kan vi ikkje henge rundt på lenger enn nødvendig.
Samtidig synest soldatane det er stor stas med besøk. Dei er mildt sagt overraska over at vi har tatt turen frå Bergen til frontlinja i Jemen. Soldatane vil prate, vise – og sjølvsagt ta selfies. Vi stiller opp og smiler, og alle ler høgt av resultatet. Alt medan vi høyrer drønna der borte.
Men det mest absurde skjer like etter besøket hos soldatane. Vi køyrer nokre hundre meter, og der møter vi eit par born. Dei vinkar og smiler. Like bortanfor ligg fleire hus. Nokre kamelar går og beitar bak eit gjerde. Det er rett og slett kvardag – like ved frontlinja.
Kontrasten er slåande.
Vi skulle ønske vi kunne stanse å snakke med dei som bur her. Med borna som må leve slik. Men vaktene meiner vi har vore i området lenge nok. Dei held høg fart mot tryggare grunn.
Eg vil prate, vaktene vil evakuere
Fokuset på tryggleik skaper også andre problem for journalistikken. Vi ønsker å snakke med flest mogleg. Berre slik kan vi forstå best mogleg. Men i særleg utrygge område, har vi ein regel om at vi skal opphalde oss maks 15 minutt på kvar stad. På sikkerheitskursa lærer vi at det er alt personar med skumle hensikter treng for å slå til.
Men å møte menneske, å bli kjent med deira kvardag, tar alltid meir enn 15 minutt. Sjølv føler eg at vi knapt har kome over dei innleiande frasane i løpet av den tida.
Eit døme frå Taiz: Vi ser nokre born som står og fyller vatn rett ved ei stinkande søppelberg. Også dei fleste kommunale tenestene har stansa opp som følge av krigen. Det er stor mangel på reint vatn, og søppelet blir ikkje lenger henta. Det hopar seg opp overalt og utgjer ein helserisiko.
Vi spør borna om å få snakke med foreldra, vi intervjuar aldri born utan løyve. Borna er ivrige og vil vise oss heim. Men så ser vaktene at same bil passerer oss for andre gong, og dei synest dei som sit i bilen verkar mistenkelege. «Vi står ikkje her og ventar på at dei kjem tilbake ein tredje gang», er beskjeden frå vaktene, som hastar oss av garde.
Situasjonen opplevast som meir frustrerande enn skremmande. For korleis skal vi få gjort jobben når det er slik? Samtidig er vi nøydde til å høyre på vaktene i slike situasjonar. Det er heilt avgjerande for oss å ha slike ekstra auge. For det første er Ole og eg opptatt med å filme og prate med folk. Vi kan ikkje ha falkeblikk på alt rundt oss samtidig. For det andre kjenner vi ikkje området, kulturen, menneska godt nok til å kunne lese teikna. Kva er vanleg og kva er mistenkeleg?
Det kan godt hende den bilen ikkje utgjorde ein trussel. Men for å dra fram endå ein klisjé: Det er faktisk betre føre var enn etter snar.
Men sant, eg tenker jo på dei borna – den dag i dag. Korleis går det med dei? Lever dei enno?
Korleis forstå krigens konsekvensar
Vi ønsker å vise andre konsekvensar av krigen vi nettopp har blitt vitne til.
Vi reiser til ein klinikk på landsbygda eit stykke utanfor Aden. Vi kikkar inn på det fulle venterommet. Der sit dei. Små born som heng slapt i armane til mor. Babylår, som skulle ha vore fulle av valkar, er forsvinnande tynne. Uthula kinn, tomme i blikket. Mødrene som er desperate i blikket.
Vi får bli med på helseundersøkinga av vesle Hagr, som er tre år. Vekta viser at ho berre er sju kilo. Eg skvett til, sonen min var tyngre då han var seks månader. Legen måler overarmen til Hagr. Målebandet endar på raudt. Då er konklusjonen klar. «Alvorleg akutt underernæring», seier legen. Ho gir Hagr spesialtilpassa mat. Først orkar ho ikkje den vesle jenta å ete. Legen seier det er vanleg. Borna er for svake.
Men til slutt nappar Hagr til seg ein bit. Eg kjenner stemninga i rommet blir løfta opp.
Eg lurer på om Hagr lever i dag. Så tenker eg på matbiten. Det kan hende det gjekk bra.
Men svært mange av dei underernærte borna i Jemen, får ikkje hjelpa dei treng. Særleg ille er det for dei mange hundretusena som er tvinga på flukt. Eg har besøkt mange flyktningleirar opp gjennom åra, men ingen så ille som i Jemen. Her manglar dei alt.
Vi møter Abdullah og familien. Abdulla er seks månader, men så tynn og svak at det er vanskeleg å skildre. Mora har forsøkt å amme, men også ho manglar næring og dermed mjølk. Foreldra har sjølvsagt skjønt alvoret. Men dei er lutfattige. Dei har ikkje råd til å kjøpe den dyre maten som er tilgjengeleg. Familien har heller ikkje råd til behandling, dei har ikkje eingong råd til å få frakta Abdullah til eit sjukehus.
Prisane på mat og drivstoff har eksplodert som følge av blokaden av Jemen. Det er også viktig for oss å vise. Blokaden er ein del av det store biletet. Abdullah er eit av offera.
Det internasjonale samfunnet har ikkje familien sett noko til. Og dei forstår ikkje kvifor. «Men kanskje no», seier dei, «kanskje folk vil hjelpe Jemen no når de viser korleis vi har det?» Der er den igjen. Det dårlege samvitet når dei orda fell. Våre reportasjar vil sjølvsagt ikkje vere ein mirakelkur. Det er avgrensa kor masse engasjement vesle TV 2 i bitte lille Norge kan skape. Men vi kjenner på ansvaret like fullt. Vi finn også ei trøst i at TV 2 samarbeidar med ei rekke internasjonale nyheitsbyrå, slik at våre reportasjar potensielt kan nå millionar.
Eg veit ikkje kva eg skal svare mora til Abdullah. Eg lurer framleis på det. Og eg lurer på om Abdullah framleis lever.
Når det blir krig i krigen
Vi er i Aden, byen vi såg på som vår trygge hamn. Vi har framleis mange planar igjen før vi skal forlate landet, mellom anna eit besøk på eit sjukehus for underernærte born. Ein avtale som er svært viktig for oss.
Men så snur alt.
Det hadde ulma ei stund. Sterke krefter sør i Jemen hadde lenge kjempa for autonomi og jamvel sjølvstende for sørlege Jemen, leia an av Southern Transitional Council, STC. Dei kravde at Jemens president kasta heile regjeringa. Regjeringa svarte med eit forbod mot demonstrasjonar.
STC tar likevel til gatene. Då brakar det laust. Først høyrer vi trefningar i utkanten av byen. Så spreier det seg som eld i tørt gras. Vi innser raskt at vi må halde oss innandørs. Etter kvart når kampane også vår del av byen. Huset ristar i infernoet.
Samtidig ramlar det inn med rapportar om skadde og drepne. Som vanleg også mange sivile. Vi snakkar masse om det der vi sit – at dei stakkars innbyggarane nok ein gong er ramma av ei konflikt dei ikkje vil ha. Og no ei ny konflikt som er på sida av hovudkonflikta. Vil det ingen ende ta?
Ole og eg slit med å forstå korleis dette kan skje. STC og regjeringsstyrkane, som no drep kvarandre i Aden, kjempar jo side om side i kampen mot houthiane i nord. Våre lokale kollegaer berre ristar på hovudet. «Vi forstår det ikkje sjølv», er svaret. «Dette er Jemen.»
Innimellom stilnar skytinga. Kvar gang det skjer, får vi håp om at vi kan dra ut. Dokumentere galskapen og fortsette med alle avtalane våre. Men så begynner kampane på ny. Igjen – og igjen.
Det røskar i den såkalla rykkefoten, den same som vi kjente på i frontbyen Taiz. Men no er det endå verre. Slaget om Aden når etter kvart overskrifter verda over, også i Norge. Og der sit vi, dei einaste utanlandske journalistane i landet, men vi må vere tause. Vi kan ikkje eingong gå ut døra.
Der og då var det veldig frustrerande. Men i ettertid er vi glade vi hadde ein klok sjef heime som var tydeleg i talen. «Vent til de er ute av landet, så kan de fortelje alt de vil», var mantraet til Aslaug.
Med ein gang uroa starta, begynte ho arbeidet med å få oss ut av landet. Som ein del av førebuingane hadde vi sett på fleire ruter for evakuering, men både hamna og flyplassen blei stengde på grunn av kampane. Vegen austover mot Oman var for utrygg. Særleg no, det kom meldingar om at terrorgruppa AQAP utnytta kaoset og utførte fleire angrep. Dette hadde uansett lite å bety sidan kampane låste oss til huset.
Utanrikssjefen får vite at FN vil sende eit fly for å evakuere hjelpearbeidarar så snart det er trygt nok. Målet blir å komme seg på det flyet. Samtidig fortset kampane. Det rare er at ein ganske raskt blir vant til bråket. På dag to er det berre dei største drønna som får oss til å heve eit augebryn. Er det slik det er å bu her? Korleis opplever innbyggarane det som skjer?
På dag tre får vi ein liten vekkjar. Eg står på badet og vaskar hendene. «Paff, paff», høyrer eg like utanfor vindauget. Hmm, det der kan vel ikkje ha vore skot, tenker eg. Heilt til ein av vaktene kjem springande og seier at hagen vår har hamna i krysselden. Huset blir treft. «Berre streifskot», seier vaktene. Og ja, det er langt betre enn eit målretta angrep, men vi veit sjølvsagt alle at streifskot like fullt er skot. Særleg når dei landar eit par meter frå der du står.
Etter fire dagar, inngår partane ei skjør våpenkvile. FN seier dei no vil sende eit fly, og Aslaug har krangla oss om bord.
Framleis er situasjonen ustabil, og sjefen har ikkje fleire negler igjen å bite. Vi får difor beskjed om å ikkje forlate gata huset ligg i. Heldigvis er barn framleis barn: Dei er allereie ute og leikar.
«Det sa pang, pang, pang! Det var skyting i nabolaget vårt. Hus blei treft. Klart vi blei redde, veldig redde.» Det fortel naboguten Mohammed (11) med store auge, mens han peikar og forklarer kva han hadde sett og høyrt. Ting som ingen barn burde oppleve.
«Norsk pass, seier du? Velkommen om bord.»
Så er evakueringsflyet på plass. Det første flyet som får ta av – som får frakte folk ut av kaoset. Og kven er om bord? Jau då, utanlandske hjelpearbeidarar. Og vi to frå TV 2. Det tenker eg ofte på: Kor stor forskjell det er på folk alt etter kva nasjonalitet dei har. Vi viftar med vårt norske pass, og vi får hjelp. Jemenittane kan vifte så masse dei vil med sine pass, men dei får ingen hjelp.
Eg kjenner alltid på eit slags dårleg samvit kvar gang eg forlèt eit land som er i krig eller konflikt. For vi står jo fritt til å dra når vi vil. Tilbake til det rike Vesten, og til det endå rikare Norge. Denne gongen er den kjensla endå sterkare. Det er ikkje noko håp i sikte for Jemen. Krigens pris er ubeskriveleg. Så mange liv som er tapt. Så mange born som er skadde for livet. Av krigsskadar, svolt, sjukdomar eller mentale traume – sannsynlegvis ein kombinasjon av alle.
I tillegg tenker vi masse på våre lokale kollegaer, som har hjelpt oss gjennom heile reisa. Dei må bli igjen i kaoset.
Forskjellar på krig
Eg har fått ein del spørsmål om kva som er forskjellen på krigen i Jemen og Ukraina. Det blir ofte lange svar. Krig er alltid kaos. Det ligg i krigens natur, slik vi opplever det. Men det er mindre kaotisk i Ukraina enn i Jemen.
I Ukraina fungerer framleis statsapparatet på eit vis, trass i at det er under enormt press. Frontane er også meir stabile, iallfall no. Krigen får mykje merksemd, særleg samanlikna med Jemen. Det er mange presseteam i landet, og det er klare reglar for kva vi kan gjere og kor vi kan dra. Det er til dømes ikkje mogleg å nærme seg fronten utan løyve, og der vil vi bli følgd av militære.
Ukraina er også som regel gode på å varsle når missil- og/eller droneangrep er undervegs.
I tillegg har Norge ambassade i Kyiv som kan hjelpe dersom behov. Det finst også moglegheit for medisinsk evakuering til Norge dersom ein skulle bli skadd.
Og vi treng ikkje bekymre oss for kidnappingar eller sjølvmordsbombarar – eller at intern strid brått skal eksplodere ut av det blå.
Der er altså forskjellar, men kjernen er lik: Lidingane er enorme. Historiene er like grufulle. Dei river like hardt i hjartet.
Korleis formidle
Viss du har lese heilt hit, så er du god. Denne teksten er langt lenger enn ein nyheitsartikkel. Og folk flest les sjeldan heile artikkelen. Der ligg litt av problemet for oss journalistar: Når vi har ei så komplisert konflikt som Jemen, korleis skal vi få lesarane og sjåarane til å henge med? Til å engasjere seg nok til å få med seg alt som blir publisert på tv2.no og TV 2-nyheitene?
Viss nokon har fasiten – ver så snill og ring meg.
Det er ikkje reint sjeldan eg riv meg i håret fordi det er så masse eg ikkje får plass til i reportasjane. I mitt hovud, er alt viktig for å forstå det store biletet. Men vi blir pent nøydde til å forenkle. Utfordringa blir å ikkje forenkle så mykje at det kan bli misvisande.
Samtidig er det viktigaste er å få fram stemmene til dei som må leve i krigen. Stemmene som ingen elles vil høyre.
Men kor mykje må vi sjå for å forstå? Vi må alltid vurdere kor mykje elende vi kan vise. Vi ønskjer sjølvsagt å vise realitetane. Få fram sanninga, uansett kor brutal den er. Samtidig må det ikkje bli så hard kost at folk slår av. Då får vi iallfall ikkje fram det vi ønsker å formidle.
Dette må avgjerast frå sak til sak. Det blir av og til ein diskusjon rundt kor mykje vi skal skjerme sjåarane for. Vi som jobbar med dette dagleg, har nok ei høgare toleransegrense enn folk flest. Vi har sett det sjølv, og ønskjer at andre også skal gjere det.
Det er også viktig å få alle partar i ei konflikt i tale, alle som er ein del av det store biletet. Men det er ikkje alle stader vi kan dra. Til dømes slepp vi ikkje inn på Gazastripa no. I Jemen kunne vi ikkje dra til dei houthi-kontrollerte områda. Viss vi ikkje kan dra, intervjuar vi desse kjeldene på telefon.
Eit anna spørsmål er kva vi får på lufta. Vil sjefane ha det? Kor høgt ønskjer dei å prioritere krigen i konkurranse med alt anna? Dette vil også variere. Men heldigvis opplever vi at slike saker blir prioritert høgt.
I tillegg synest eg TV 2 skal ha kudos for å i det heile tatt satse på ei reise som Jemen, særleg som ein kommersiell kanal. Prosjektet var både tidkrevjande og svært kostbart. Utanriksavdelinga har avgrensa midlar, og sjefen er difor nøydde å prioritere hardt. Og alle visste at Jemen ikkje var ein klikkvinnar. Likevel blei dette eit av dei store utanriksprosjekta det året. Eg er glad for å jobbe ein stad som tar slike prioriteringar. Måtte det berre vare.
Avslutning
«I krig er sanninga det første offeret»,
Dette sitatet ligg nærmast som ei læresetning i bakhovudet hos journalistar som dekker krig. Ja visst er det ein klisjé. Men klisjear oppstår av ein grunn. Mange tilskriv sitatet Aiskhylos, kjend som den greske tragediens far. Han deltok sjølv i fleire slag nokre hundre år før vår tid, og følgeleg burde han ha ein viss idé om kva han snakka om.
Andre meiner sitatet har sitt opphav i langt nyare tid. Men uansett når orda først blei sagt: Dei var nok like gjeldande i antikken som dei er i dag. Og dessverre også i morgon.
Journalistar har ein ibuande trong til å avdekke sanninga. Det blir stadig viktigare etter kvart som fake news, eller falske nyheiter på godt norsk, spreier om seg. Klarer vi å avdekke sanninga ved å reise rundt i krigsområde? Vel. Fallgruvene er mange. Propagandamaskineria blir stadig større og meir raffinerte og dermed vanskelegare å avsløre.
Kanskje vi er naive, vi som reiser rundt med «presse» trykt med store bokstavar på vår skotsikre vest. Kanskje vi tidvis feilar i vår jakt på sanninga. Men ein ting er sikkert: Viss vi ikkje forsøker, feilar vi garantert.
For videre refleksjon om krig vil eg gjerne anbefale:
Korleis enda vi her, og kva er vegen vidare? Det grublar vi ofte på som journalistar. Temaet blir diskutert av kloke hovud i boka: Beyond Ukraine. Debating the future of war. Sweijs, T. & Michaels, J. H. et al. (2024) London: Hurst & Company. Det kan og vere godt med andre perspektiv på fenomenet krig. Der kjem diktarane inn. Korleis skildrar diktarar krig i ulike tidsepokar? Det kan du få svar på i boka: 100 dikt om krig (2003). Håvard Rem (red.) Oslo: J. W. Cappelens Forlag AS.
Foto: Skolebarn i Sadah, Jemen 2016 / Wikimedia commons
